Μετάβαση στο κύριο περιεχόμενο

Albert Camus, Δημιουργία και επανάσταση*


---
Στην τέχνη, η εξέγερση ολοκληρώνεται και διαιωνίζεται στην πραγματική δημιουργία και όχι στην κριτική ή τα σχόλια. Η επανάσταση, από την πλευρά της, μπορεί να επικυρωθεί μόνο μέσω ενός πολιτισμού και όχι με την τρομοκρατία ή με την τυραννία. Τα δύο ερωτήματα που θέτει από δω και πέρα η εποχή μας σε μια κοινωνία που βρίσκεται σε αδιέξοδο, αν είναι δυνατή η δημιουργία και αν είναι δυνατή η επανάσταση, συνοψίζονται σε ένα, που αφορά την αναγέννηση ενός πολιτισμού.
[…]Τελικά, η καπιταλιστική και η επαναστατική κοινωνία γίνονται ένα, εφόσον υποτάσσονται στο ίδιο μέσο, τη βιομηχανική παραγωγή, και στην ίδια υπόσχεση. Αλλά η μία υπόσχεται στο όνομα τυπικών αρχών που είναι ανίκανη να ενσαρκώσει και που τις αρνείται με τα μέσα τα οποία χρησιμοποιεί. Η άλλη δικαιολογεί την προφητεία της μόνο στο όνομα της πραγματικότητας και καταλήγει στον ακρωτηριασμό της πραγματικότητας. Η κοινωνία της παραγωγής είναι απλά και μόνο παραγωγική, όχι δημιουργική.
[…] Αν ο εξεγερμένος πρέπει να αρνείται τη μανία της εκμηδένισης και συνάμα τη συναίνεση στην ολότητα, ο καλλιτέχνης πρέπει να ξεφύγει από τη φορμαλιστική φρενίτιδα και από την απολυταρχική αισθητική της πραγματικότητας. Ο σημερινός κόσμος είναι, πράγματι, ένας, αλλά έχει την ενότητα του μηδενισμού. Ο πολιτισμός έχει δυνατότητα να επιζήσει μόνο αν αυτός ο κόσμος, εγκαταλείποντας τον μηδενισμό των τυπικών αρχών και τον μηδενισμό άνευ αρχών, ξαναβρεί τον δρόμο μιας δημιουργικής σύνθεσης. Με τον ίδιο τρόπο, στην τέχνη, η εποχή των ακατάπαυστων σχολίων και του ρεπορτάζ ψυχορραγεί αναγγέλλοντας την εποχή των δημιουργών.
[…] Η εξέγερση, αυτή καθεαυτή, δεν είναι στοιχείο πολιτισμού. Αλλά είναι το προοίμιο κάθε πολιτισμού. Μόνο η εξέγερση, στο αδιέξοδο που ζούμε, επιτρέπει να ελπίζουμε σ’ ένα μέλλον που ονειρευόταν ο Νίτσε: «Αντί του δικαστή και του καταπιεστή, ο δημιουργός». Φράση που δεν μπορεί να επιτρέψει τη γελοία ψευδαίσθηση μιας πολιτείας που την κυβερνούν καλλιτέχνες. Φωτίζει μόνο το δράμα της εποχής μας, στην οποία η εργασία, υποταγμένη εντελώς στην παραγωγή, έπαψε να είναι δημιουργική. Η βιομηχανική κοινωνία θα ανοίξει τους δρόμους ενός πολιτισμού, μόνο αν ξαναδώσει στον εργαζόμενο την αξιοπρέπεια του δημιουργού, προσαρμόζοντας δηλαδή το συμφέρον του και το πνεύμα του τόσο στην εργασία όσο και στον προϊόν της. […] Κάθε δημιουργία απορρίπτει βαθιά μέσα της τον κόσμο του αφέντη και του σκλάβου. Η βδελυρή κοινωνία των τυράννων και των σκλάβων όπου ζούμε, θα βρει τον θάνατο και τη μεταμόρφωσή της μόνο στο επίπεδο της δημιουργίας.
Μα αν η δημιουργία είναι απαραίτητη, δεν σημαίνει πως είναι και πιθανή. Μια δημιουργική εποχή στην τέχνη προσδιορίζεται από την τάξη ενός στιλ που εφαρμόζεται στην αταξία της εποχής. […] Σήμερα που τα συλλογικά πάθη έχουν το προβάδισμα σε σχέση με τα ατομικά, είναι πάντα δυνατό να χαλιναγωγήσουμε, με την τέχνη, το πάθος της αγάπης. Αλλά το αναπόφευκτο πρόβλημα είναι να χαλιναγωγήσουμε και τα συλλογικά πάθη και τον ιστορικό αγώνα. […]Δημιουργώ σήμερα, σημαίνει δημιουργώ επικίνδυνα.
Για να κυριαρχήσουμε στα συλλογικά πάθη, πρέπει, πράγματι, να τα ζήσουμε και να τα νιώσουμε, έστω και σχετικά. Ενόσω τα ζει, ο καλλιτέχνης γίνεται βορά τους. Έτσι προκύπτει ότι η εποχή μας είναι μάλλον η εποχή του ρεπορτάζ παρά του έργου τέχνης. Της λείπει η σωστή χρήση του χρόνου. Τέλος, η άσκηση αυτών των παθών επιφέρει περισσότερες πιθανότητες θανάτου απ’ ό, τι στην εποχή της αγάπης και της φιλοδοξίας, αφού ο μοναδικός τρόπος για να ζήσει κανείς αυθεντικά το συλλογικό πάθος είναι να δεχτεί να πεθάνει γι΄ αυτό και από αυτό. Η μεγαλύτερη πιθανότητα αυθεντικότητας που έχει η τέχνη σήμερα είναι και η μεγαλύτερη πιθανότητα αποτυχίας. Αν η δημιουργία είναι αδύνατη μέσα στους πολέμους και τις επαναστάσεις, δεν θα έχουμε δημιουργούς γιατί πόλεμος και επανάσταση είναι το ριζικό μας. […] Οι πιθανότητες αποτυχίας, στον αιώνα της καταστροφής, αντισταθμίζονται μόνο με την αριθμητική πιθανότητα, δηλαδή με την πιθανότητα ότι, στους δέκα αυθεντικούς καλλιτέχνες, τουλάχιστον ένας έχει την τύχη να επιζήσει, να επωμιστεί τα πρώτα λόγια των αδελφών του και να καταφέρει να βρει στη ζωή του χρόνο για πάθος και συνάμα χρόνο για δημιουργία. Ο καλλιτέχνης, είτε το θέλει είτε όχι, δεν μπορεί πλέον να είναι μοναχικός, παρά μόνο στον μελαγχολικό θρίαμβο που οφείλει σε όλους τους ομοίους του. Η επαναστατημένη τέχνη καταλήγει, λοιπόν, ν΄ αποκαλύψει το «Υπάρχουμε» και μαζί του τον δρόμο μιας άγριας ταπεινοσύνης.
[…]Ένα από τα νοήματα της σημερινής ιστορίας, και ακόμη περισσότερο της αυριανής, είναι ο αγώνας ανάμεσα στους καλλιτέχνες και τους νέους κατακτητές, ανάμεσα στους μάρτυρες της δημιουργικής επανάστασης και τους ιδρυτές της μηδενιστικής επανάστασης. Για την κατάληξη του αγώνα, μας απομένουν λογικές αυταπάτες. Στο εξής, ξέρουμε τουλάχιστον ότι πρέπει να λάβει χώρα τούτος ο αγώνας.  Οι σύγχρονοι κατακτητές μπορούν να σκοτώνουν, αλλά δεν δείχνουν ότι μπορούν να δημιουργούν. Οι καλλιτέχνες ξέρουν να δημιουργούν, αλλά δεν μπορούν πραγματικά να σκοτώνουν. Οι καλλιτέχνες- δολοφόνοι αποτελούν εξαίρεση. Με τον καιρό, λοιπόν, η τέχνη θα έπρεπε να πεθάνει στις επαναστατικές μας κοινωνίες. Αλλά τότε θα έχει ζήσει η επανάσταση. Κάθε φορά που, σ΄ έναν άνθρωπο, σκοτώνει έναν πιθανό καλλιτέχνη, η επανάσταση εξαντλείται όλο και περισσότερο. Αν, τελικά, οι κατακτητές έκαναν τον κόσμο να υποκύψει στους νόμους τους, δεν θα αποδείκνυαν ότι η ποσότητα κυριαρχεί, αλλά ότι αυτός ο κόσμος είναι κόλαση. Σε τούτη την κόλαση, η θέση της τέχνης θα συνέπιπτε μ΄ εκείνην της ηττημένης εξέγερσης, ελπίδας τυφλής και κούφιας στην κενότητα των απελπισμένων ημερών. […]

[…] Οι επαναστάτες που θέλουν να αγνοήσουν τη φύση και την ομορφιά, καταδικάζονται να εξορίσουν από την ιστορία που επιδιώκουν να δημιουργήσουν την αξιοπρέπεια της εργασίας και του ανθρώπου. […] Η ομορφιά, αναμφίβολα, δεν κάνει τις επαναστάσεις. Αλλά έρχεται μια μέρα που οι επαναστάσεις έχουν ανάγκη από αυτήν. Ο κανόνας της, που αμφισβητεί  το πραγματικό, ενώ συγχρόνως του δίνει την ενότητά του, είναι και ο κανόνας της εξέγερσης.  Μπορούμε αιώνια να αρνούμαστε την αδικία, χωρίς να παύουμε να χαιρετίζουμε τη φύση του ανθρώπου και την ομορφιά του κόσμου;  Η απάντησή μας είναι ναι.  Αυτή πάντως η ηθική, ανυπότακτη και συνάμα πιστή, είναι η μόνη που φωτίζει τον δρόμο μιας αληθινά ρεαλιστικής επανάστασης. Διατηρώντας την ομορφιά, ετοιμάζουμε την ημέρα της αναγέννησης, κατά την οποία ο πολιτισμός θα θέσει στο κέντρο της σκέψης του, μακριά από τις τυπικές αρχές και τις υποβιβασμένες αξίες  της ιστορίας, αυτή τη ζωντανή αρετή που θεμελιώνει την κοινή αξιοπρέπεια του ανθρώπου και του κόσμου και που πρέπει τώρα να ορίσουμε μπροστά σ΄ έναν κόσμο που την εξυβρίζει.   

*Albert Camus, Ο επαναστατημένος άνθρωπος, Εκδόσεις Πατάκη (2013)

(Α.Τ.)
---

Σχόλια